Badebadebade besøkte Skottland i 2024, blant annet med et ønske om å gå i Burns’ fotspor. Robert Burns (1759 – 1796) er Skottlands nasjonaldikter, og hans fødselsdag 25. januar feires med Burns Supper overalt hvor det finnes skotter. Helst med haggis og whiskey, diktopplesning, folkemusikk (gjerne sekkepipe) og dans (gjerne folkedans, céilidh).
Burns poesi spenner fra hverdagsliv og humor til vakre landskaps- og kjærlighetsdikt. Mest kjent er kanskje ‘Auld Lang Syne‘ og ‘A Red, Red Rose’, som fremføres i forskjellige versjoner over hele verden. F.eks. har Evert Taube en versjon av «My love is like a red, red rose», som han oversatte til «Min älskling, du er som en ros». Han laget ny melodi, men teksten er direkte oversatt. Badebadebades favorittdikt er imidlertid ‘Tam o’ Shanter‘, en ganske lang fortelling om Tam, som drikker seg full på puben og får en begivenhetsrik tur hjem. Hvis du er riktig heldig, kanskje du får høre Knut fremføre diktet en gang, i Hartvig Kirans nynorske språkdrakt?
I diktet starter Tam kvelden i byen Ayr, på puben som nå, pussig nok, heter ‘Tam o’ Shanter’ og som visstnok skal være den riktige Tam o’ Shanter-puben. Fra Ayr rir han hjemover til Alloway, landsbyen hvor Robert Burns er født.
Det blir en dramatisk tur, som ender på Brig o’ Doon, brua over elva Doon, som Burns’ far krysset hver dag på vei til jobb. Brua har vært foreslått revet flere ganger, men er reddet på grunn av dikterens og diktets store popularitet.
Da var det jo naturlig å tenke at et bad under Brig o’ Doon passer veldig godt? Vel, så helt enkelt var det ikke. På østre bredd ligger et bevertningssted, Brig o’ Doon House Hotel (hvor man kan ha store flotte fester, kanskje til og med feire Burns Supper?), men der var det satt opp forbudsskilt ved elvebredden. Badebadebade unngår så godt det lar seg gjøre å bryte slike skilt. Faktisk! Men «så godt det lar seg gjøre» betyr ikke «alltid»…
På vestre bredd er det lite aktivitet, det ser i grunnen godt tilrettelagt ut for bading, med ei eng som går helt ned til elva. Det var bare dette med inngjerdingen, da. Porten var låst med en sykkelkodelås.
Knut gir seg imidlertid ikke så lett. Han gikk en tur oppover mot gården, traff en tilfeldig fyr og spurte om hvor forbudt det egentlig var å krysse enga for å ta seg et bad (gjerder kan jo handle om å holde husdyr inne og ikke nødvendigvis folk ute). Vel, sååå forbudt var det da ikke, ‘Dere blir ikke skutt!’ sa han. Så da tok Knut i bruk ‘hvordan låse opp en sykkellås uten å kjenne koden – trikset’, det tok under et halvt minutt, og Idun kunne humpe inn gjennom porten på krykker. Det ble bad!
Så da var det bare å tusle ned til elvebredden, skifte og komme seg uti.
Etter badet passer det godt med litt kvikk musikk i bilen. En mulighet er Iron Maidens ‘The number of the beast‘, som skal være (svært) løselig basert på Tam o’ Shanter. Men aller helst Michael Jacksons megahit ‘Thriller‘. MJ var Burns-fan, og musikkvideoen, hvor han danser med zombier er uten tvil inspirert av diktet (Warlocks and witches in a dance…). Faktisk planla Michael Jackson en hel musikal basert på moderne musikk til Burns’ dikt, men alle de 3 viktigste involverte døde før det ble noe av.
Utrykket «cutty sark» i diktet betyr en avkuttet kjole eller skjorte. Ordet serkr er norrønt og kunne være undertøy, nattøy eller kjortel. Uttrykket har senere blitt brukt på båter og ethvert ekte «Cutty Sark»-skip har en gallionsfigur av en dame som holder en hestehale foran seg.
Og nå passer det godt å presentere selve diktet. I Hartvig Kirans glimrende nynorske oversettelse, hvor han har byttet ut djevelens sekkepipe med en fele, kanskje fordi vi i Norge har tradisjon for at djevelen spiller fele (slik som i Fanitullen).
Gjengitt med tillatelse!
Mons i Urda
Når kræmarane heim att krek
og fanten berre fer og rek,
om kvelden etter marknadsdag
når tyrste grannar kjem i lag
og ølet skumar kvitt i kruset
og låtten stig i skjenkehuset.
Då gløymest lett dei mange mil
med myra-deple, geil og gil
til stova vår der kjerring-groa
sit sur og sint i peiseroa
og mullar som ei mannvond heks,
og kjenner sinnet kor det veks.
Det fekk han røynt han Mons i Urda
ein kveld han låg i Vik og tura
(i gamle Vik som viden kjent er
for gjæve menn og gilde gjenter).
Du hadde nok gjort rettast i,
du Mons, å lyda kona di!
Ho sa du var ein tomsut trave,
ein bablande slamp og skrytepave
som aldri edru hadde vore
ein marknadsdag i heile året,
for kvart eit aks du avla sjølv
flaut bort i brennevin og øl,
og når du drog til smed’n og skulle
få merra skodd, vart båe fulle.
For same kor du laug og lova
så enda du i skjenkestova;
ho spådde at du ville radt
fortapast og bli funnen att
i fossen, eller ille faren
hjå troll og skrymt på kyrkjegarden!
Å gode kvinner! Gråte må
eg sakte når eg tenkjer på
kvar milde kloke kvinnetanken
som ektemennene gjev fanken!
Men nok om det: ein marknadskvelden,
i skjenkestova, attmed elden,
sat Mons-en vår på peisekrakken
og svinga kruset, godt på kakken.
Han sat med han Skomaker-Lasse,
som var en redig turebasse.
Dei hadde gått på fylla no,
i vekevis i lag, dei to.
Det surra som eit humlebøle
og betr’og betr’ smaka ølet.
Og Mons-en for med blide fakter
og kleip madamen for og akter.
Og Lasse laug så augo plirte,
og verten stod og flein og flirte.
Om stormen hadde reist med huset,
gav Mons seg pokker: lat det suse!
For sut og sorg var ikkje meir.
Lik fuglen til sitt varme reir,
lik humla fri og glad om våren
sveiv kvelden fram, på venger boren.
Så lukkeleg som Mons den gongen,
var ikkje ein gong sjølve kongen.
Men gleda er som rosa: skøyr.
Du stylken bryt, og blomen døyr,
lik snøen som mot elva skrånar:
han flyt ei stund til dess han brånar,
lik verljos over kvelven blå
det kverv så snart du får det sjå,
lik brua sol i regnet byggjer:
ho brest når skyer sola skyggjer.
Slik tråvar tida trutt av stad,
og timen kjem då Mons må dra.
I nifse natta ut han fer
i slikt eit ofse skadever
at hesten knapt kan leia finne,
og jamvel tjuven held seg inne.
Det kvein i stormen kvelt og kvast,
han sopa regnet kast i kast.
Og lynet gneistra gjennom natta,
og toreslaga skrall og skratta.
Kvart barn forstod i dette veret
at sjølve fanden var på ferde.
Men Urda-Mons og merra hans
gav ikkje veret nokon ans.
Dei sprengde på igjennom yra
så gyrmespruten stod frå myra.
Han Mons heldt trufast tak i luva
og song ein stubb og smått seg gruva
og glytte kring seg skygt og vart.
No var dei ved kapellet snart
der ugler, skrymt og bleike lik
i slike netter ille skrik.
Dei var forbi det tronge gjel
der kræmarfanten fraus i hel,
forbi den store kampestein
der Rasmus braut sitt nakkebein
og framom urda der ein mann
ein gong ein kverka unge fann
og like ved den mørke veg
der mor hans Mikkal hengde seg.
Det fossar i den fløymde elv,
og stormen stig, og skogen skjelv.
Ein elding slår i bakken ned,
og der, inn-mellom svarte tre,
ein bråkveikt ljoske øygna han
plent som kapellet stod i brann.
Og gjennom stormen brått han sansa
at nokon dreiv og song og dansa.
Du milde brygg av malt og bygg,
kor du kan gjera mannen trygg!
Ein dram, og vi skal våge mykje.
Ein til, så slåst vi med han Tykje.
Han Mons i Urda, glade gapen,
gav blanke hund’ i develskapen.
Han tvinga merra fram i skuggen
av muren og i eine gluggen
av gravkapellet glytte inn
og såg eit syn! Du store min!
Hekser og trollmenn bykste kring
i pols og halling, rundt i ring,
Dei trampa i det gisne golv
så tak og vegger skok og skolv.
I sjølve koret, og med ryggen
mot glaset, sat han sjølve Styggen
og hogg med bogen sin i fela
og hauka håst og song og spela
og våla mot den ville leik
og strauk så kvast at strengen skreik.
I opne kistar frami koret
låg dauingar kring alterbordet
og heldt i kvar si kalde hand
eit ljos som blakra og som brann.
Og Mons-en kunne sjå det skein
i våpen og i bleike bein,
ei mordarhand i bolt og jarn,
eit stakars lite udøypt barn,
ein kyrkjetjuv i galgereip
med gapet stivna i ein geip,
fem øksar kvasse, blodig-raude,
fem ljår med rust av dråp og daude,
eit band som barnestrupen skar,
ein kniv som ein gong drap ein far,
og som kring skjeftet bar ein krans
av gamle gråe håra hans,
og andre nifse mordaremne
som det er alt for fælt å nemne.
Og felelåten steig til storm
og ringen vreid seg som ein orm,
dei hoppa, hivde, smaug og smette
til kjerringane rauk av sveitte
og kasta kleda fri for skam
og sprang i berre serken fram.
Som klumsa stod han Mons i Urda
og høyrde dansen kor han dura,
Ja Mons, om det var unge droser
med runde kinn som raude roser,
og om det serkar var av lin
så kvite som når snøen skin,
då var det fleir’ enn eg som ville
ha kasta kvar ei kledefille
og brokalaus på golvet stått
om berr’ ein blunk dei hadde fått!
Men desse skrukne kjerringbeist
med hud som skurv og sildereist,
og kvar ein serken svart som mold,
dei kunne skræmt eit skogatroll!
Men Mons-en hadde fått ein glytt a’
ho Dordi, denne galne tytta,
som seinare vart vide kjend
langt utanom si heimegrend,
ei rett så rund og røsleg taus
som gjekk i fleire sokner laus
og herja heile bygdelag
med synder av det grøvste slag.
Ho var der i ein serk ho fekk
den gongen ho for presten gjekk,
og var han no i minste laget
så høvd’ ’an godt i heksefaget.
Ho skulle visst det, bestemor di
at serken som ho gav ho Dordi
sku’ flagre mange åra etter
i heksedans i svarte netter!
Min Pegasus, du blir for veik
te fylgje med på slik ein leik
og skildre Dordi, staut og sterk,
som bykste i sin stutte serk,
og Mons som stod der trollebunden
med tunga ut or opne munnen.
Og Satan strauk så sveitten rauk
og hestetagl frå bogen fauk
og raut og remja som eit dyr
til gapen Mons vart reint på styr
og hauka ”Hei du Serke-taus!”
Men då vart sjølve helvet laus.
Dei gol og galdra, skreik og snerra
og sette etter Mons og merra.
Som kvefsen gjennom lufta skjer
når nokon bolet kjem for nær,
som bikkjene når dei får teven
av hønsetjuven, raude reven,
som marknadsfolk når ropet går
at tjuven midt i flokken står,
slik jaga heksene i hælen
på merra som var meir enn fælen.
Å Mons, å Mons dei kvesser klørne!
No steikjer dei deg snart på glørne!
Og kva skal kjerringkroken tenkje
som snart skal bli så ung ei enkje?
Vis kva du kan no, merra mi!
For når vi berre brua, vi,
så er vi berga ein gong enn;
dei eig kje makt der vatn renn.
Ja, merra, stakar, visste vel
ho hadde Dordi hakk i hæl
og at just no stod det til henne
om Mons i elden skulle brenne.
Ho flekte tenner, strekte nakken,
og fire høver small i bakken
og med ein gasta byks dei stod
berga på brua, Mons og ho.
Men innpå stranda, vill og galen,
stod Dordi att med merrahalen.
Kvart ord er sant som her er sagt,
og mann og moders son, gjev akt:
når hugen står til øl og drykk,
når serketauser freistar dykk,
så hugs det er ein fårleg dans.
Tenk på han Mons og merra hans!
Robert Burns, 1790.